HET PARK

Het tweede deel van het plan bestaat uit een groot terras. De kanten van het terras dat uitkijkt over het park werden versierd zoals Pierre Emmanuel het wou met olmen afgewisseld met kleine beelden op witgeschilderde sokkels. Een grasparterre met erg verknipt rocaillemotief wordt omringd door een zuilenrij van olmen, wat opnieuw de aandacht vestigt op de perspectiefas.
Daarop volgt een 'ster versierd met vijvers en veldjes'. De ster is een proces dat vaak gebruikt werd in de 18e eeuw om bosgebieden te ordenen door ze te doorbreken met een al dan niet ingewikkeld geometrisch spel van lanen. Op deze plaats was de oorspronkelijke moeilijkheid het harmoniseren van de grote niveauverschillen van het terrein. Vandaar het ingewikkelde spel van terrassen en trappen vanaf het centrale terras en de hoofdlaan die de verenigende factoren zijn. Om bij de lager gelegen vijvers rechts te komen, voorzag het plan een dubbel terras met eerst een trap van gras en dan een zachte helling. Dit terras tussen de twee niveaus kreeg alle aandacht van de landheer. Hij wil ze verfraaien met kleine figuurtjes, vazen, bloempotten en andere versieringen die symmetrisch in rijen geplaatst moeten worden. Hij wil graag ook aan beide kanten van de hellingen een bladergewelf bouwen en de berm van het terras beplanten met dubbele kersenbomen afgewisseld met vazen met bloemen geplaatst op vierkante stukken blauwsteen.
De bosjes rechts komen mooier uit dankzij de Forelvijvers in de groenvlaktes. Pierre Emmanuel wou twee groepen standbeelden in blauwsteen laten beeldhouwen als decoratie voor de fonteinen. De bosjes links, op het hoogste deel van de ster, werden opgesmukt met twee groenvlaktes waar Pierre Emmanuel twee figuren wou plaatsen uit zijn tuin in Gent.

Het derde en laatste deel van het plan betreft een zone die meer in zijn natuurlijke staat gelaten werd. Aan het uiteinde van de hoofdlaan, op het hoogste niveau van het park, werd een amfitheater gebouwd, met daarbij een vijver en daarboven het uitkijkpunt (vanaf waar je een prachtig uitzicht had). De twee lange kanalen die langs de centrale laan lopen werden misschien niet gerealiseerd, aangezien we ze niet vinden op de latere plannen. De vijver in het midden van het amfitheater had een speciale vorm, werd versierd met een waterbubbel en deed dienst als reservoir voor de fonteinen van de forelvijvers. Op basis van het plan van landmeter Van der Massen van 1785, merkten we dat Pierre Emmanuel op het hoge terras een uitkijkpunt wou maken in plaats van de rechthoekige groenvlakte voorzien op het ontwerp.
De smaak van Pierre Emmanuel d'Hane evolueerde met de komst van nieuwe trends. De nieuwe Engelse stijl overtuigde hem. Dat leiden we af uit zijn Précis ou coup d’œil de la course de Leeuwerghem à Enghien, Ath, Beloeil, l’Hermitage, Tournai, Elchin et Audenarde, gemaakt in augustus 1782. Hij becommentarieert als oordeelkundig toeschouwer de vier bezochte tuinen. We weten niet wanneer de opbouw van het Engelse bos van Leeuwergem begon. In 1785 bewijst het beëdigde plan van landmeter Van der Massen dat Pierre Emmanuel d'Hane een heuvelachtige tuin in die stijl onderbracht in het westelijke gebied van de ganzenpoot van het bos. De eerste fase van de inrichting van het Engelse bos werd waarschijnlijk uitgevoerd tussen 1782 en 1785.

Het Engelse bos werd in twee opeenvolgende fasen aangelegd, door Pierre Emmanuel en later door zijn oudste zoon, Emmanuel. Met deze laatste wordt het bos iets bijzonders.
De huidige slechte staat van het Engelse bos is helemaal niet representatief voor zijn originele pracht. De kronkelige paadjes van vroegen zijn deels verloren gegaan. In de loop der jaren verschenen een natuurlijk kreupelbos en struiken waardoor oorspronkelijke uitkijkpunten verborgen raakten. Sommige follies zijn vervallen, zoals de astronomische toren en het hutje, en andere zijn misschien al helemaal weg. Enkel oude documenten geven ons een exact idee van het bijzondere oorspronkelijke ontwerp. Tijdens dit bezoek stel ik u het bos voor zoals voorzien in het eindontwerp van 1789-1790. Ik zal ook aangeven wat er misschien niet uitgevoerd werd. De Franse revolutionaire problemen brachten een einde aan de opbouw van het bos in 1793, dus misschien werden niet alle oorspronkelijk voorziene follies gebouwd. Opgravingen op het terrein wezen dat definitief uit.

Het park werd niet zomaar getekend. Het ontwerp zorgde ervoor dat de bezoeker langs elke follie moest komen in een precieze volgorde. Ook al kon de bezoeker kiezen uit verschillende paadjes, hij zou altijd de volgende follie tegenkomen.
De wandeling in het Engelse park begint in het openluchttheater, via een verborgen toegang die onvindbaar is voor mensen die niet weten dat hij er is. De wandelaar moest de linkse gang nemen richting de loges en halverwege was er een discrete opening in de charmante haag die toegang gaf tot het bos. Het paadje loopt rond het theater en gaat over in een doolhof. Die warboel aan paadjes moest de bezoeker in de war brengen, hem het gevoel geven dat hij verloren liep. Maar welke richting hij ook uitgaat, de wandelaar krijgt altijd de obelisk of de naburige kapel te zien. Deze twee bouwwerken staan symbool voor alle kennis die van het verleden geërfd werd, daarom staan ze ook naast elkaar.

Er zijn geen resten gevonden die wijzen op het bestaan van de kluizenaarswoning. Het ontwerp van 1789 stelt haar voor als een klein gebouw met een vrij eenvoudige architectuur. Er zitten een deur en twee ramen in de bakstenen of lemen gevel. Het zadeldak, met daarop een torentje en een kruis, is van stro.
Om weg te gaan bij de obelisk of de kapel, kon de wandelaar uit twee paadjes kiezen die allebei een grote open plek omringden en leidden naar een 'rotsgrot', waar nu niks meer van overblijft. We weten niet zeker of die rotsgrot echt gerealiseerd werd, want geen enkele latere bron bevestigt haar bestaan. De open plek was aangelegd om een open uitzicht te creëren op die enorme, steile en kegelvormige rots. In het tweede deel van de 18e eeuw ontstaat er opnieuw interesse voor geologische fenomenen. De berg, die tot dan beschouwd werd als een triest schouwspel, kreeg de uitstraling van een sublieme, intense emotie, veroorzaakt door zowel zijn angstaanjagende uitzicht als zijn verbluffende schoonheid. De bezoeker drong binnen in de flank van de rots via een uitholling. Via een steil paadjes, dat rond de heuvel liep, kon je de top bereiken, vanaf waar je een prachtig uitzicht moet gehad hebben op een groot deel van het landschapsbos.

Dan gaat de weg met lange bochten verder door een erg dichte begroeiing, wat de perceptie van de reële ruimte verstoort. Zo komt de bezoeker uit bij een vijver met onregelmatige oevers, aan de linkerkant versierd met een erg decoratieve sluis in blauwsteen. De basis is er nog, maar de vaas is gebroken. Op een foto van het logboek van het begin van de eeuw is de sluis nog intact.
De niveauverschillen laten zich voelen. Vanaf dan bleven de paadjes behouden. De weg stijgt lichtjes en loopt langs een klein beekje met sluizen. Het overtollige water loopt weg via een opening bovenaan, waardoor je het aangename gekabbel van water hoort.
De wandelaar vandaag steekt het water over via een bakstenen brug, die waarschijnlijk een oudere brug vervangt. Die houten brug, oosters-geïnspireerd, bestaat niet meer zoals ze getekend werd op het plan van 1789-1790, met een kromming en een reling met stokken van wisselende grootte, zoals de bruggen in Chinese tuinen.
Het pad gaat dan langs een brede meander en komt uit bij een brug. Die brug is er niet meer in zijn oorspronkelijke staat. Dat was een constructie van rondhout. Doordat er nergens een reling is, is het een uitdaging om erover te lopen. In het tweede deel van de 18e eeuw vinden ze het leuk om zichzelf bang te maken. De ondervonden sensaties moeten vaak een filosofische bespiegeling opwekken.

Op die plaats kan de wandelaar één van de paadjes naar rechts volgen of één van de meest idyllische uitzichten over het landschapsbos bewonderen. Op een heuvel weerspiegelde een goudkleurige tempel in het water van een vijver met onregelmatige vormen. Op het plan stonden er naaldbomen geplant in de omgeving van de tempel. De tuinontwerpers gebruikten inheemse naaldbomen, zoals de zilverspar uit de Vogezen of de gewone spar, om de sfeer van het gebergte te versterken.
De wandelaar moest toen op zijn stappen terugkeren via één van de paadjes en verder wandelen naar links, over een brug. Op het plan van 1789-1790 stond in de plaats van de huidige plaat van blauwsteen, een rustieke brug van rondhout met enkele takken bij wijze van reling. Net als de vorige bruggen, is dit werk een zekere uitdaging die niet meteen vertrouwen inboezemt.
Daarna klimt het pad vrij sterk omhoog langs de grens van het park. Zo komt de wandelaar bij een vreemde constructie van blauwsteen, dat in geen enkele oude bron vermeld staat. Als dat blok een standplaats zou aanduiden, zou zijn functie mysterieus blijven. Door zijn monumentale afmetingen is de hypothese van een sokkel niet echt waarschijnlijk. Dat zou betekenen dat het de bedoeling was dat daar een gigantisch standbeeld op kwam, wat niet echt slim zou geweest zijn, aangezien het zo dicht bij de weg ligt. De stempel van de steenhouwer achteraan het blok onthult dat het een werk is van Nicolas Paternotte (1744-1814).
Daarna ontdekte de wandelaar rechts van hem een ronde, neo-klassieke tempel die ook op het plan van 1789-1790 staat en op de gegraveerde prent van Jacques Trachez van 1790. Er ontspringen twee waterbronnen langs de twee kanten van de tempel die via een waterval in de vijver aan de voet van de heuvel lopen. Vandaag zijn er geen sporen meer van de fundamenten van die tempel. Dus, als hij ooit gebouwd werd, moet dat met lichte materialen geweest zijn, zoals hout. De illustratie geeft de indruk dat hij licht weerspiegelt, maar hout absorbeert licht. Werd hij misschien bedekt met een laagje goud, zoals de tempel van Apollo in Schwetzingen?

Het pad loopt verder langs de grens van het park en past zich aan de lichte niveauverschillen aan. Aan het zuidelijke uiteinde van het park staat de astronomische toren gebouwd door architect Jacques Dutry. Enkel de cementen benedenverdieping staat er nu nog.
Het is een zeldzaam architecturaal voorbeeld, want de tamboer begint al vanaf het grondniveau. De kubusvormige gevel beneden is maar een scherm dat volledig apart staat van de tamboer binnenin. De laatste twee verdiepingen, die te zien zijn op een postkaart uit het begin van de eeuw, werden waarschijnlijk toegevoegd in het eerste deel van de 19e eeuw. Ze breken het neoklassieke evenwicht, kundig uitgevoerd volgens het plan van 1789-1790. De astronomische toren stond bekend voor het uitzicht dat je bovenaan had. François Gérard vertelt in 1853: "Vanaf de top van die toren, kijkt de toeschouwer uit op een gigantische uitgestrektheid. Je kunt er alles ontdekken: de klokkentorens van de omliggende steden en dorpen die hun grijze spitsen laten zien boven de bekoorlijke groene velden of te midden van de uitgestrekte weilanden bezaaid met bloemen die u omringen en zich te lijken uitstrekken zover het oog reikt."
Tot op dat precieze punt van het parcours komt de enscenering van Emmanuel d'Hane overeen met het ideale landschap na 1760 in Engeland, onder de beslissende invloed van de geschriften van Burke. De bedoeling was de natuur te sublimeren door haar voor te stellen volgens een vreemde, ongewone en zelfs opvallende aanblik. De rotsgrot illustreert dit soort wilde scènes, die toen erg gewaardeerd werden, op een prachtige manier. De relatieve destabilisatie van de bezoeker door de verborgen toegang, het doolhof van paadjes, de eenvoudige brugjes verwijzen ook naar dat ideaal, want Burke zegt ook nog: "alles wat ideeën van pijn en van gevaar kan opwekken is een bron van grootsheid" (16). De paadjes en waterlopen van de astronomische toren tot het einde van het parcours werden over het algemeen getekend door Pierre Emmanuel bij de eerste aanleg van het Engelse bos. De verschillende, opeenvolgende scènes onthullen een meer bekoorlijke, minder frappante natuur die meer in harmonie is met het landschapsideaal van voor 1760 in Engeland. Emmanuel nam in 1786 genoegen met het toevoegen van enkele follies. De meest veelzeggende is zonder twijfel de graftombe.

Rond 1770-1780 was de opkomende vrijmetselarij heel populair in de Oostenrijkse Nederlanden. De leden gingen over tot inwijdingen waarbij ze een hele fantasiewereld en een bijzondere symboliek opwekten.
Tegelijk met de ontwikkeling van de vrijmetselarij duikt er in onze streken een voorliefde op voor Engelse tuinen vanaf 1760. In die nieuwe parken worden talrijke follies opgetrokken, het zijn nu ietwat vreemde, ongewone bouwwerken. Sommige opdrachtgevers van tuinen (vaak jonge vrijmetselaarsaristocraten) konden discreet symbolisch verwijzen naar hun inwijding, want enkel de ingewijde elite kon die symboliek ontcijferen. De andere bezoekers spraken zich misschien uit over de vreemde bouwwerken (die wel in de mode waren), maar begrepen de onderliggende boodschap niet.
Het Engelse bos van Leeuwergem, zoals Emmanuel d'Hane het ingericht had, lijkt aangelegd te zijn volgens een parcours dat doet denken aan die inwijding in de vrijmetselarij. De ordening van het ontwerp van 1789 beantwoordt niet alleen aan esthetische bekommernissen, maar heeft ook een bijzondere symbolische inhoud. De onvolledige archieven over de tuinen van Leeuwergem kunnen die hypothese niet met zekerheid onderbouwen, maar verschillende zaken wijzen daarop en die opeenstapeling pleit in die richting.
De twee zonen van Pierre Emmanuel d'Hane van Leeuwergem waren vrijmetselaren. Guy Schrants schreef in zijn werk over de Gentse vrijmetselarij in de 18e eeuw dat Emmanuel en Jean-Baptiste in 1778 toetraden tot de Gentse vrijmetselarijloge La Bienfaisante. In 1783 wordt Emmanuel vermeld als spreker en zijn broer Jean-Baptiste als eerste opzichter op de ledenlijst van La Bienfaisante, opgemaakt door de Markies de Gages.
Bij elke inwijding in de vrijmetselarij vernietigen ze symbolisch de oude persoon zodat daaruit de nieuwe ontstaat. De inwijding in de vrijmetselarij is een rollenspel dat gepaard gaat met een specifieke enscenering, een dramatisering. Ze is progressief.
Bij elke graad hoort een specifiek ritueel. Bij elk ritueel moet de ingewijde een ervaring ondergaan dat hij meteen of later begrijpt. Dat proces moet hem veranderen, hem op het pad naar de verlichting brengen, waarmee de echte vrijheid bedoeld wordt.

Dan volgt de tweede stap, die van de inwijding zelf. In het bos gaat het pad snel over in een doolhof, waardoor de wandelaar niet meer weet waar hij naartoe wandelt. In dat kader wordt duidelijk waarom de obelisk en de kluizenaarswoning daar staan. Ze duiken op als lichtbakens die, al dan niet bewust, de bezoeker kunnen leiden. De obelisk, versteende zonnestraal voor de oude Egyptenaren, staat symbool voor de zon. In de vrijmetselarij is het een vaak gebruikt symbool. Het kan gezien worden als een teken van de weg naar het licht.
Het plaatsen van een obelisk in een park heeft vaak ook een herdenkende functie, ofwel van de creatie van het park of van een evenement in het bijzonder. In Leeuwergem is het uitgesloten dat het de creatie van het park aanduidt, want die creatie was al eerder gestart, toen Pierre Emmanuel d'Hane nog leefde. Zou het dan geweest zijn om het succes van de Brabantse omwenteling te vieren met de terugtocht van de Oostenrijkse troepen in de zomer van 1789? Het is maar een hypothese, misschien is het gewoon toeval. Maar Emmanuel was een hevige voorstander van het vertrek van de Oostenrijkers, zodat er een regime zou komen dat de vrijheden meer respecteerde.
Ook de kluizenaarswoning moet de gedesoriënteerde wandelaar aantrekken. In de christelijke traditie is de kluizenaar iemand die ervoor kiest om alleen te leven, volledig afgezonderd van de wereld, en met een ascetische levenswijze. Net als Christus die zich vaak terugtrok in de woestijn, probeert de kluizenaar dichter bij God te komen. Dat de obelisk en de kluizenaarswoning naast elkaar staan, is dus niet zo vreemd. In die christelijke 18e eeuw verenigt de opkomende vrijmetselaarssymboliek de bouwsymboliek en de Bijbelsymboliek, zoals de Grote Architect van het Universum (God), de Tempel van Salomo, ...